NOR-NORI-NORK irrealisak Gipuzkoan: eginen hedadura eta *ezan adizkien zenbait berrikuntza

• Leturiaga Angoitia, Olatz ^[1]
  1. [1] Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea

     Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea

     Leioa, España

     
• Localización: Fontes linguae vasconum: Studia et documenta, ISSN 0046-435X, Año nº 54, Nº 134, 2022 (Ejemplar dedicado a: Fontes Linguae Vasconum), págs. 375-413
• Idioma: euskera
• DOI: 10.35462/flv134.4
• Títulos paralelos:
  • Auxiliares tripersonales no indicativos en Gipuzkoa: difusión de egin e innovaciones de auxiliares con base *ezan
  • Tripersonal irrealis verbal forms in Gipuzkoa: diffusion of egin and innovations in auxiliaries with *ezan
• Enlaces
  • Texto completo (pdf)
• Dialnet Métricas: 3 Citas
• Resumen
  • español

    Este trabajo ahonda la evolución de los auxiliares tripersonales no indicativos de Gipuzkoa (central). He analizado los textos de los siglos XVI-XIX y también formas verbales compiladas en monografías. El auxiliar egin se ha utilizado en amplias zonas del centro de Gipuzkoa, pero no es fácil discernir qué nivel de asentamiento ha tenido en Beterri y en el nordeste de Gipuzkoa. Sobre todo en la zona de Tolosa y Beterri también hallamos el antiguo auxiliar *ezan, y no todos los ejemplos son arcaísmos; muestro innovaciones de auxiliares con base *ezan, que indicarían que lingüísticamente varias zonas del centro de Gipuzkoa han convergido hacia la franja centro-oriental del País Vasco.

  • English

    This work deals with the tripersonal irrealis verbal forms of (central) Gipuzkoa. I have analyzed 16th-19th century texts and also monographs. The auxiliary egin has been used in a large area of central Gipuzkoa, although it is not easy to determine how strong this feature has been in Beterri and in the north-eastern part of Gipuzkoa. Especially in Tolosaldea and Beterri regions the ancient auxiliary *ezan is also present, and not all instances are archaisms. I reveal some innovations arising in tripersonal irrealis verbal forms with *ezan, which would indicate that linguistically several areas of central Gipuzkoa have converged towards the central-eastern area of the Basque Country.

  • euskara

    Lan honetan, Gipuzkoa (erdialde)ko NOR-NORI-NORK irrealisen bilakaeran sakondu nahi da. XVI.-XIX. mendeetako testuei begiratu diet, baita herrietako egungo euskara deskribatzen duten monografiei ere. Gipuzkoa erdialdeko eremu zabalean erabili da mendebaleko egin sail tripertsonalean, nahiz eta zaila den jakitea Beterrin eta Gipuzkoa (ipar)ekialdean zenbateko lekua izan duen. Tolosaldean eta Beterrin, bereziki, *ezan zaharra ere badago, eta adibide guztiak ez dira arkaismoak. Hala, *ezanen irrealis tripertsonaletan gertatutako zenbait berrikuntza edo aldaketa aurkeztu ditut, Gipuzkoa (erdialde)ko eskualde batzuek Euskal Herriko erdi-ekialdearekin izandako harremana erakuts baitezakete.

• Referencias bibliográficas
  • Agirre, J. (1803). Confesioco eta comunioco sacramentuen gañean eracusaldiac. Francisco Lama.
  • Agirre, J. (1850/1978). Jesu-Cristo, eta Virgiña chit Santaren misterioen, eta beste cembait gaucen gañean eracusaldiac. Hordago.
  • Agirretxe, J. L. & Esnaola, I. (2000). Lezoko euskararen azterketa. Lezoko Unibertsitateko Udala.
  • Agirretxe, J. L., Lersundi, M. & Olaetxea, O. (2000). Pasaiako hizkera. Pasaiako Udala.
  • Aldai, G. (2014). Hacia una periodización de la fragmentación del euskera occidental. FLV, 118, 221-245.
  • Altuna, P. (1980). Linguae vasconum primitiae (edizio kritikoa). Mensajero & Euskaltzaindia.
  • Altuna, F. (1995). Loiolako dotrina. ASJU, 29(2-3), 611-649.
  • Altuna, F. (1998). Erakusaldiak. Antologia. Juan Bautista Agirre. Elkarlanean.
  • Altzibar, X. (1991). Gabonsariak. El borracho burlado. Eusko Legebiltzarra.
  • Altzibar, X. (1992). Larramendi eta literatur-gipuzkera. In J. A. Lakarra (arg.), Manuel Larramendi. Hirugarren mendeurrena 1690-1990 (325.-360....
  • Ariztimuño, B. (2013a). Finite verbal morphology. In M. Martínez-Areta (arg.), Basque and Proto Basque. Language internal and typological...
  • Ariztimuño, B. (2013b). Existence-to-possession. Evidence from two Basque verbs [eskuorria]. 46th Annual Meeting of the Societas Linguistica...
  • Ariztimuño, B. (2015). Lazarragaren eskuizkribuko adizki batzuez (euskal aditz jokoaren kronologia erlatibo baterantz). In M. J. Ezeizabarrena...
  • Ariztimuño, B. (2016). Euskararen dialekto zaharrak aztertzeko saioa: aitagureen mithridates baten deskribapena. In G. Aurrekoetxea, J. M....
  • Ariztimuño, B. (2020). Gipuzkoako euskara zaharre(ta)tik erdialdeko euskarara. In I. Camino, X. Artiagoitia, I. Epelde & K. Ulibarri (arg.),...
  • Ariztimuño, B. (2021a). Beste aditz laguntzaile ditrantsitibo bat Gipuzkoa mendebaldean: -ag- erroko formen jatorria eta garapena. ASJU, 54(1-2),...
  • Ariztimuño, B. (2021b). Garibairen errefrauetako diago: euskara, zakurrak eta ustekabeko beste etimologia batzuk. FLV, 131, 47-59. https://doi.org/10.35462/flv131.2
  • Beriain, J. (1621). Tratazen da nola enzun bear den meza (Iñaki Caminoren transkripzioa). In Klasikoen Gordailua. https://klasikoak.armiarma.eus/idazlanak/B/BeriainMeza.htm
  • Bilbao, G. (2014). Elduaingo bertso iraingarriak. In R. Gómez, B. Ariztimuño, G. Bilbao, I. Camino, J. A. Lakarra, J. Manterola, C. Mounole,...
  • Bilbao, G. & Lakarra, J. A. (2014). Debako Ana Urrutiaren 1596ko gutuna. In R. Gómez, B. Ariztimuño, G. Bilbao, I. Camino, J. A. Lakarra,...
  • Camino, I. (2004). Irizpide metodologikoak egungo Euskal Dialektologian. Euskera, 49(1), 67-102.
  • Camino, I. (2013). Euskalkien historiaz: Lapurdi eta Nafarroa Garaia. In R. Gómez, J. Gorrotxategi, J. A. Lakarra & C. Mounole (arg.),...
  • Camino, I. (2022). Aztergaiak Ipar Euskal Herriko euskararen berrikuntzez. UPV/EHU.
  • Eraña, A. (2020). Arabako euskararen dialektalizaziorantz: aditz-morfologia aztergai [Master amaierako lan argitaragabea]. UPV/EHU.
  • Etxaide, Y. (1984). «(e)za» aditz-erroa datiboko aditz-jokoetan autoretan zehar. Euskera, 29(2), 601-730.
  • Etxeberri Ziburukoa, J. (1669/1978). Manval devotionezcoa, edo ezperen oren oro escvetan errabilltçeco liburutchoa. Hordago.
  • Euskara Institutua. (2013). Euskal Klasikoen Corpusa (EKC). UPV/EHU. https://www.ehu.eus/ehg/kc/
  • Gazteluzar, B. (1686/1983). Eguia catolicac salvamendu eternalaren eguiteco necesario direnac (Lino Akesoloren edizioa). Euskaltzaindia.
  • Haranburu, J. (1635). Debocino escvarra: mirailla eta oracinotegvia. P. de la Covrt.
  • Haraneder, I. (1740/1990). Jesu Christoren Evangelio Saindua (Patxi Altunaren edizioa). Euskaltzaindia.
  • Harizmendi, K. (1658/1978). Virginaren officioa. Hordago.
  • Hurtado, I. (2001). Goierriko eta Tolosalde hegoaldeko hizkerak. Goierriko Euskal Eskola Kultur Elkartea, Maizpide Euskaltegia eta Lazkaoko...
  • Iztueta, J. I. (1824). Gipuzcoaco dantza gogoangarrien condaira edo historia. Ignacio Ramón Baroja.
  • Iztueta, J. I. (1847). Gipuzcoaco provinciaren condaira edo historia. Ignacio Ramón Baroja.
  • Kardaberatz, A. (1744). Kristabaren bizitza (1. argitalpena, Bittor Hidalgoren transkripzioa). In Klasikoen Gordailua. https://klasikoak.armiarma.eus/idazlanak/K/KardaberazKristabaI.htm
  • Kardaberatz, A. (1760). Christavaren bicitza. Antonio Castilla.
  • Krajewska, D., Zuloaga, E., Santazilia, E., Ariztimuño, B., Uribe-Etxebarria, O. & Reguero, U. (2017). Esteve Materraren Do(c)trina christiana...
  • Labaka, A., Azurza, M. E. & Bereziartua, J. I. (1996). Lasarte-Oriako euskararen azterketa. Lasarte-Oriako Udala.
  • Lafon, R. (1943). Le système du verbe basque au XVI siècle. Delmas.
  • Lakarra, J. A. (1985). Literatur gipuzkerarantz: Larramendiren Azkoitiko sermoia. ASJU, 19(1), 235-282.
  • Lakarra, J. A. (1986). Bizkaiera zaharra euskalkien artean. ASJU, 20(3), 639-682.
  • Lariz, X. (1773). Cristau dotrinaren esplicacioa aur-enzat ta andienzat: galdetuaz ta eranzunaz Maisuaren ta Iracaslearen artean. Antonio...
  • Larramendi, M. (1729). El imposible vencido. Antonio Joseph Villagordo Alcaráz.
  • Leizarraga, J. (1571). Iesvs Christ gvre iavnaren testamentv berria. Pierre Hautin.
  • Leturiaga, O. (2019). Osagarri pluraldun adizki tripertsonalen erroez. ASJU, 53(1-2), 127-162. https://doi.org/10.1387/asju.22414
  • Leturiaga, O. (2020). Gipuzkoa erdialdeko testuetan barrena: aditz-morfologiako ezaugarri batzuen azterketa [Master amaierako lan argitaragabea]....
  • Leturiaga, O. (2022a). NOR-NORK saileko egin-en hedadura geografikoa Gipuzkoan: ondorio batzuk testu zaharren azterketatik. ASJU, 56(1), 1-42....
  • Leturiaga, O. (2022b). Juan Irazusta. Pertsona, garaia eta idazlana. Eusko Jaurlaritza.
  • Lubieta, J. D. (1728). Diccionario en Casttellano y Basquenze que sirve para la enseñanza de la bascongada (Gidor Bilbaoren transkripzioa).
  • Madariaga, J., Azpiazu, J. A. & Elortza, J. (2009). XVIII. eta XIX. mendeetako Azpeitiko euskal testu batzuk. FLV, 110, 5-45.
  • Maister, M. (1757). Jesu-Kristen imitacionia Çuberouaco uscarala herri beraurtaco apheç batec Bere Jaun apheçcupiaren baimentouareki utçulia....
  • Meillet, A. (1908). Les dialectes Indo-Européens. Librairie Ancienne Honoré Champion, Editeur.
  • Mitxelena, K. (1964/2011). Textos arcaicos vascos. In J. A. Lakarra & I. Ruiz Arzalluz (arg.), Obras completas (XII. liburukia, 1.-171....
  • Mounole, C. (2007). Perifrasi zaharra mendebalde eta erdialdeko euskara zaharrean: azterketa kuantifikatiboa eta proposamen berria. ASJU,...
  • Mounole, C. (2014/2018). Le verbe basque ancien : étude philologique et diachronique. UPV/EHU.
  • Mounole, C. (2015). Datibo-komunztaduraz eta laguntzaile hirupertsonalen diakroniaz. In B. Fernandez & P. Salaburu (arg.), Ibon Sarasola,...
  • Mounole, C. & Lakarra, J. A. (2018). Euskara Arkaikoa. In J. Gorrotxategi, I. Igartua & J. A. Lakarra (arg.), Euskararen historia...
  • Mujika, G. (1927). Pernando Amezketarra. Bere ateraldi ta gertaerak (2. argitaldia). Iñaki Deuna. https://www.euskalmemoriadigitala.eus/applet/libros/JPG//324141/324141.pdf
  • Murugarren, L. (1984). Una plática del Goyerri. ASJU, 18(2), 185-197.
  • Ondarra, F. (1984a). Zegamako Doctrina Christiana (1741). ASJU, 18(2), 3-63.
  • Ondarra, F. (1984b). Joakin Lizarraga. Ongui iltzen laguntzeco itzgaiac. Euskaltzaindia.
  • Otaegi, B. (1993). Felipe Agustin Otaegui Beizamako erretorearen eskuizkribuak (1767-1840). Beizamako Udala, Gipuzkoako Foru Aldundia &...
  • Otxoa Arin, J. (1713). Doctrina Christianaren explicacioa Villa Franca Guipuzcoaco onetan euscaraz itc eguiten dan moduan. Pedro de Ugarte.
  • Padilla-Moyano, M. (2013). Non-finite verbal morphology. In M. Martínez-Areta (arg.), Basque and proto-Basque. Language internal and typological...
  • Padilla-Moyano, M. & Videgain, X. (2015). Le Dauphin: euskarazko gutunak (1757). Lapurdum, 2. ale berezia, 95-160. https://doi.org/10.4000/lapurdum.2561
  • Reguero, U. (2015). Goizuetako 1753ko sermoia: edizioa eta azterketa. ASJU, 49(1-2), 203-228. https://doi.org/10.1387/asju.18815
  • Reguero, U. (2019a). Filologiatik dialektologiara Nafarroako euskarazko testu zaharretan barrena (1416-1750) (ASJUren gehigarriak, 71). UPV/EHU.
  • Reguero, U. (2019b). XVIII. mendeko dotrina argitaragabe bat: aurkezpena eta edizioa. ASJU, 53(1-2), 225-359. https://doi.org/10.1387/asju.22417
  • Santazilia, E. (2017). Artxibora itzultzearen garrantziaz. Maria Angela de Txakartegiren 1775eko Mutrikuko gutuntxoa. Lapurdum, 20, 271-281....
  • Sarasola, I. (1983). Contribución al estudio y edición de textos antiguos vascos. ASJU, 17, 69-212.
  • Satrustegi, J. M. (1983). Epistolario vasco del siglo XVIII. ASJU, 17, 5-24.
  • Satrustegi, J. M. (1987). Euskal testu zaharrak I. Euskaltzaindia.
  • Satrustegi, J. M. (1995). Texto bilingüe de una canción amorosa guipuzcoana del siglo XVIII. FLV, 68, 37-50.
  • Ubillos, J. A. (1785). Christau doctriñ berri-ecarlea christauari dagozcan Eguia sinis-beharren-berria dacarrena. Francisco de la Lama.
  • Urrestarazu, I. (2021). Gogoetak Euskara Batu Zaharraren hausturaz [Master amaierako lan argitaragabea]. UPV/EHU.
  • Ugarte, J. L. & Aldekoa, I. (2007). Antzerkiaren transkripzioa eta hainbat ohar. Egan, 60(1-2), 73-91.
  • Urgell, B. (1995). Francisco Ignacio Lardizabal. Testamentu Zarreko Kondaira I-II. Euskal Editoreen Elkartea.
  • Urgell, B. (1996). Francisco Ignacio Lardizabal. Testamentu Berriko Kondaira. Euskal Editoreen Elkartea.
  • Urgell, B. (2006). Para la historia del sustantivo verbal en vasco. ASJU, 40, 921-948.
  • Urgell, B. (2015). Gero. Axular. Euskaltzaindia.
  • Urgell, B. (2018a). Zer da lehenago, aditzoina ala partizipioa? Oharrak euskararen kronologiarako. ASJU, 52(1-2), 777-816. https://doi.org/10.1387/asju.20229
  • Urgell, B. (2018b). Lehen euskara modernoa. In J. Gorrotxategi, I. Igartua & J. A. Lakarra (arg.), Euskararen historia (543.-657. or.)....
  • Urgell, B. (2020). Arabako euskara zer da? Gogoetak euskalkien mugez eta haien sailkapenaz. In I. Camino, X. Artiagoitia, I. Epelde &...
  • Urkizu, P. (2009). Un texto olvidado del siglo XVII: Sumario brebea... (Azkoitia, 1614). Revista de lenguas y literaturas catalana, gallega...
  • Zapirain, J. K. (1929). Brabante’ko Jenobeba. Bertso beriyetan Zapirain’tar Juan Kruz’ek jariya. Montepio Diocesano. http://www.liburuklik.euskadi.eus//applet/libros/JPG/loiola/1003_3_60/1003_3_60.pdf
  • Zavala, A. (1962). Txirrita (Bizitza ta bat-bateko bertsoak). Auspoa.
  • Zavala, A. (1964). Jose Vicente de Echagaray. Festara. (Bere bertso guzien bilduma). Auspoa.
  • Zavala, A. (1971). Txirritaren bertsoak (I). Auspoa.
  • Zuazo, K. (2014). Euskalkiak. Elkar.
  • Zuloaga, E. (2019). Pedro José Aldazabalen euskal testuak: edizioa eta filologia-gaiak. ASJU, 53(1-2), 361-445. https://doi.org/10.1387/asju.22418
  • Zuloaga, E. (2020). Mendebaleko euskararen azterketa dialektologiko-diakronikorantz [Doktore-tesia, UPV/EHU]. ADDI. https://addi.ehu.es/handle/10810/49846